Bekijk alle aanbieders

De West Brabantse Waterlinie is zo goed als af, een terugblik…

De voormalige Bergse burgemeester Ans van den Berg heeft zich ruim twintig jaar sterk gemaakt voor het herstel en behoud van cultuurhistorische plekken in Bergen op Zoom en Steenbergen… (foto/tekst: Hans-Jorg van Broekhoven)

BERGEN OP ZOOM / STEENBERGEN – Er is jarenlang hard gewerkt aan het herstel van een aantal forten op de Brabantse Wal. Dat project is nu bijna afgerond en op zaterdag 8 juni vindt daarom een open dag plaats. Die begint op het Steenbergse Fort Henricus maar ook in Bergen op Zoom valt op de Waterschans, het Ravelijn en Fort de Roovere van alles te beleven. We gingen in gesprek met Ans van den Berg, in de jaren ’90 burgemeester van Bergen op Zoom en als initiator van de West Brabantse Waterlinie één van de aanjagers van het herstel van onder meer de forten.

Ze woont al weer heel wat jaren in Dinteloord, lang de Steenbergsche Vliet. Vanuit haar woonkamer ziet ze Steenbergen en zelfs Fort Henricus liggen. De rust bevalt haar heel goed, al bezoekt ze Bergen op Zoom nog steeds graag en vaak meermaals per week. Onder meer vanwege haar rol bij de West Brabantse Waterlinie is er nog geregeld overleg. Het immense project is nog niet helemaal afgerond namelijk.

Van den Berg benadrukt, wanneer we over de ontstaansgeschiedenis van dit initiatief beginnen, meermaals de rol van Jan Sinke, voormalig wethouder te Halsteren -toen nog een zelfstandige gemeente- en beheerder van het terrein van Vrederust. In die hoedanigheid had hij ontdekt dat diep in de bossen een historische parel verstopt lag: Fort de Roovere. Helemaal overwoekerd, nauwelijke herkenbaar maar nog niet verloren. “Al voor de herindeling wist hij me te overtuigen van het belang van dit gebied”, vertelt de oud-burgemeester.

De impact van mensen op landschap en vice versa

Sinke vond een luisterend oor bij de bestuurder, die altijd al een grote voorliefde had voor cultuurhistorische zaken. Ze legt uit: “Het is enorm interessant om te zien hoe en waarom een gebied is gevormd door mensen, zoals het tevens mooi is om te zien wat dat ontstane landschap daarna weer voor impact heeft op de generaties erna.

Er volgen een paar tot de verbeelding sprekende voorbeelden. Toen de Fransen ooit probeerden dit gebied te veroveren -er waren er alleen al om Bergen op Zoom zo’n 27.000 gelegerd- was er een vrij ingenieus systeem aangelegd dat het land onder water liet lopen. Niet diep, een laag van ongeveer 20 à 40 centimeter zout water in het Halsters- en Oudlands-laag en zoet water oostelijk van Bergen op Zoom. De belegeraars hadden daardoor echter geen idee meer waar ze liepen en vielen bijvoorbeeld in sloten. Op hoger gelegen delen aan de voet van de Brabantse Wal moesten forten de doortocht van belegeraars voorkomen. Zo ontstonden onder meer Fort de Roovere en Fort Pinssen.

Ook de turfwinning vormde de regio. Hierdoor ontstond bijvoorbeeld het Bergse deel van De Zoom. Bij de winning van de veengrond kwam tevens zout vrij aan de westelijke zijde van de Brabantse Wal. Naast de turf was ook de winning hiervan belangrijk voor de groei van Steenbergen als stad. Van den Berg: “Zo houdt alles met elkaar verband. Alleen al daarom is die waterlinie zo interessant. Er zijn enorm veel mooie verhalen te vertellen.”

'Goud in het groen'

Terug naar de tijd van Jan Sinke, die in 1996 de toenmalige Bergse burgemeester enthousiast wist te krijgen. Hij zei: “Er ligt goud verscholen in het groen”, en wist haar te overtuigen. In dezelfde bossen lagen tevens Fort Moermont en Fort Pinssen. Het laatste is nog redelijk intact maar deels in particuliere handen. Aan Moermont herinnert alleen nog een bord, op de locatie waar het ooit lag. Er werd een Brabantse gedeputeerde uitgenodigd en ook de provincie raakte langzaam geïnteresseerd. Toen in ’99 Van den Berg aankondigde te willen stoppen als stadsbestuurder, gaf ze aan bij haar afscheid in plaats van cadeaus liever bijdragen te ontvangen voor het in ere herstellen van die overgebleven cultuurhistorische plekken. Het leverde 31.000 gulden op. Het begin was er, er kwam een stichting Vrienden van de West Brabantse Waterlinie die zich ging mede ging ontfermen over het in oude luister herstellen van de forten. Sinke senior overleed in 2008 en er is al weer enige tijd een weg naar hem vernoemd, die uitkomt op de Fort Pinsenweg.

Steeds meer belang

In dezelfde periode waren twee studenten van de Landbouw Universiteit Wageningen hier actief om een landschapsvisie op te stellen. In samenspraak met de gemeente Bergen op Zoom, Brabants Landschap en Natuurmonumenten werden toekomstplannen besproken en steeds meer werden ook recreatie en toerisme belangrijke thema’s in die plannen. Wel was de eerste insteek altijd om de cultuurhistorische waarde van de ontdekte forten zo veel mogelijk te behouden. Men moest de geschiedenis als het ware kunnen zien en beleven als bezoeker. Ook het toenmalige waterschap raakte betrokken, omdat de plannen prima aansloten bij de oplossing van een probleem in de bebouwde kom: er moest overtollig regenwater afgevoerd worden uit een aantal wijken en buurten die bij hevige regenval geregeld blank stonden. In de herstelde gebieden rondom de forten was dat water meer dan welkom.

Steenbergen

Het meerjarige plan om in een breder verband aan herstel te gaan werken ontstond pas later. De provincie was de waarde in gaan zien van het belang van herstel dan wel behoud van gebieden met een dergelijke cultuurhistorische waarde en wilde op drie plaatsen in Noord-Brabant mee investeren in landschapsparken, onder de naam Landschappen van Allure. Er diende wel een goed doortimmert plan te komen, dat een duidelijke meerwaarde wist aan te tonen. De samenwerking met Steenbergen werd een feit. Het project West Brabantse Waterlinie werd ingediend en kreeg in Den Bosch de handen op elkaar. Er werden naast de drie Bergse forten en Fort Henricus tevens de Benedensas, de haven van Steenbergen, de Blauwe Sluis, het Bergse Ravelijn en de Waterschans in opgenomen.

De al in 2000 opgerichte stichting Vrienden van de  West Brabantse Waterlinie bleef betrokken bij de verdere ontwikkeling. Natuurlijk nog altijd in nauw overleg met Steenbergen, Bergen op Zoom en andere betrokken organisaties als Stichting Menno van Coehoorn, het Waterschap, Natuurmonumenten en Brabants Landschap. Van den Berg: “Ik zeg geregeld dat ik me over die laatste twee het minst zorgen maak, als het gaat om behoud van de herstelde gebieden. Gemeenten plegen echter nog wel eens te weinig budget uit te trekken voor onderhoud. Gelukkig wordt ook daar momenteel de waarde van wat we hebben hersteld zeker erkend.”

'Zonder Sinke was dit nooit gebeurd'

Terugkijkend op hoe alles is verlopen en de resultaten in ogenschouw nemend, is de oud-burgemeester en mede-initiator “zeer blij met wat het is geworden.” Opnieuw haalt ze de rol van Jan Sinke aan, zonder wiens vastberadenheid dit mogelijk nooit was gebeurd. Zijn zoon Peter is nog altijd betrokken bij de waterlinie en als de huidige stichting Vrienden straks ophoudt te bestaan gaat hij plaatsnemen in de Werkgroep Vestingwerken. Dat wordt een gezelschap betrokken mensen, dat een oogje in het zeil houdt en hier en daar advies geeft, gevraagd en ongevraagd. De term ‘aanjaag- en waakhondfunctie’ valt, al is er ook veel waardering voor de samenwerking met mensen als Tom van Eekelen en Kees de Korte, medewerkers van de gemeente Bergen op Zoom. “Zonder hun grote inzet waren we ook nooit zover gekomen en dat geldt ook voor David Ross van de Stichting Menno van Coehoorn. Hij heeft alle betrokken partijen, ook al meer dan 10 jaar, bijgestaan met kennis over vestingwerken. Zo bleven we historisch en vakinhoudelijk de juiste weg volgen.”

Meer besef

Het enthousiasme overheerst dus, al resumerend: “Het is mooi dat we dit voor elkaar gekregen hebben, dat er veel meer besef is gekomen van de waarde van die waterlinie en de forten, ook bij bestuurders.” Het project is nu bijna afgerond, er komt alleen nog een waterspeelplaats bij Fort de Roovere. Eind van het jaar heft de stichting zich op en zaterdag 8 juni geldt als de afsluiting van het provinciale project Landschappen van Allure. Die dag is op bijna alle locaties veel te beleven.

Er zijn allerlei feestelijke, culturele, creatieve, architectonische, historische en sportieve activiteiten op de Waterschans, Het Ravelijn, Fort de Roovere en Fort Henricus. Of, zoals de wervende tekst van VVV Brabantse Wal luidt: 'Laat je meeslepen naar ons rijke verleden, geniet van de optredens, maak een bustour langs alle locaties, en luister naar de boeiende vertellingen van de gidsen over Blauwe Sluis, Roode Weel, Benedensas en Dintelse Gorzen.'

Het programma:

Op alle locaties is de hele dag door te genieten van diverse optredens, workshops, voorstellingen, activiteiten, muziek, een hapje en een drankje, zowel voor jong als oud. Op de verschillende locaties zijn gidsen aanwezig van o.a. SBM, Natuurmonumenten en Stadherauten van Heemkundekring De Steenen Kamer. Zij kunnen meer vertellen over de historie, het erfgoed, de architectuur en de natuur. En vergeet niet overal de WBWL explorer app te gebruiken.

Er rijdt continu een bus langs bovengenoemde locaties én Blauwe Sluis, Roode Weel, Benedensas, Dintelse Gorzen. Je kunt blijven zitten of uitstappen om op een van de locaties te kijken. Daarna pak je gewoon de volgende bus weer.

De Open Dag begint om 11.00 uur en duurt tot 17.00 uur.

Waterschans

  • Vliegerdemonstraties, vliegerworkshops, boogschieten, fitness, wateractiviteiten
  • Het Visgilde en de Juicetruck aanwezig voor een hapje en een drankje
  • Entertainment en muziek worden verzorgd door Popkoor Rise & Shine, Shantykoor De Batraven, Het chorrekoor
  • Theatrale site-acts o.a. ‘De Ballonenreiziger’ en ‘De koopman’

Ravelijn

  • Waterfietsen, pijl en boogschieten, oud Hollandse spelen, drone video
  • De horeca is in handen van Culinair Vleghels
  • Entertainment wordt verzorgd door Strijkersacademie, Harpiste Romy de Laet
  • Theatrale site-acts o.a. ‘De Ballonenreiziger’ en ‘De lakeien’
  • Er zijn diverse kunstenaars aanwezig: Karin van de Looij, Irene Weug, Christine Veraart, Elke Zimmerman, Gerard Fransen

Fort de Roovere

  • Luchtkussen, disc golf, katapult, steppen, schminken
  • In De Schaft kunt u wat eten en drinken
  • Entertainment wordt verzorgd door Boogie Down, Creative Art Worx, Acrodance, Borgerij het Kampement,
  • Theatrale site-acts o.a. ‘De Ballonenreiziger’ en ‘De avonturier’

Fort Henricus

  • Stormbaan, pijl en boogschieten, steppen, vossentikkertje, disc golf, oud Hollandse spelen, schminken, vliegerworkshop
  • Eten en drinken wordt verzorgd door Joy Company, Café on tour, Café Carello en Foodtruck Pancake Crumble
  • Entertainment wordt verzorgd door Lemon Brass, Slagwerk Caio Bouwens, De Primurkus, Jan van de Velde Groep, De Bergsche Battery
  • Theatrale site-acts o.a. ‘De Ballonenreiziger’ en ‘De Indische schoenpoetsers