Op het scherm: onderzoekers Stijn Schramade (foto links) en Marcel Metze spreken de raadsleden toe tijdens de Beeldvormingsvergadering in de raadszaal. Het tweetal was op speciaal verzoek van de raadsfracties langsgekomen om hun kritische tabaksrapport toe te lichten. (Tekst en foto: Han Verbeem)
BERGEN OP ZOOM – "Was het wel nodig en zinvol om zo'n soort werkgelegenheid binnen de grenzen te halen". Met deze woorden spraken publicisten en onderzoekers Marcel Metze en Krijn Schramade donderdagavond de Bergse gemeenteraad toe, doelend op de tabaksfabrikant Philip Morris. In de hoogtijdagen bood PM werk aan zo'n 4.000 mensen in en rondom Bergen op Zoom. Metze en Schramade zien Philip Morris vooral als een verlengstuk van de internationale tabakslobby, die alles in het werk stelt om overheden en beleidsmakers te beïnvloeden. In hun onderzoek dat zij op 21 juli publiceerden via de site 'Follow the Money', wordt de gemeente Bergen op Zoom weergegeven als ontransparant en gevoelig voor lobbyisme. Dat is tegen het zere been van de voltallige Bergse raadsfracties en zij nodigden daarom de onderzoekers uit voor nadere uitleg.
Marcel Metze liet er in zijn presentatie geen misverstand over bestaan. De tabaksindustrie is gebaat bij een sterk lobbycircuit om de beleidsmakers te beïnvloeden. Ook Bergse politici deden volgens de onderzoekers daaraan mee, al sinds de oprichting van de fabriek in de jaren '70. "Terwijl al in 1963 de schadelijke gevolgen van tabak bekend waren." Daarnaast zou PM bewust culturele activiteiten hebben ondersteund "omdat dit voor het concern ideale maatschappelijke netwerken oplevert." Maar, zo sprak Metze berustend, in die jaren was het maatschappelijk klimaat ten aanzien van roken heel anders dan nu. "Bij ons thuis stonden er óók glaasjes met sigaretten op tafel tijdens verjaardagsfeesten."
Petter gezwicht voor lobby
Daarbij noemde Metze het voorbeeld van burgemeester Petter, die zich vorig najaar liet lenen voor sluikreklame en daarmee de wet met voeten heeft getreden. Althans, zo ziet het onderzoeksteam dat. Petter was eind vorig jaar aanwezig én in beeld bij een fotosessie rondom de opening van een nieuwe productielijn; een handeling die bij elk willekeurig ander Bergs bedrijf vanzelfsprekend zou zijn. "Maar dáár zit 'm nou juist het verschil", merkte Schramade op. "Philip Morris is geen bedrijf zoals alle andere." Sponsoring en (sluik)reclame van tabaksproducten is al in 2003 bij wet in Nederland verboden. Metze: "De foto van de burgemeester, met namen en logo's op de achtergrond, wordt door de tabaksindustrie heel handig gebruikt voor eigen publiciteit." Bovendien zijn handelingen die zelfs maar de minste schijn kunnen opwekken van beleidsbeïnvloeding strijdig met internationale wetgeving. "In 2005 tekende Nederland het internationaal FCTC-verdrag waaraan alle deelnemende overheden, dus óók gemeenten, gehouden zijn. Staatssecretaris Van Rijn heeft daar in 2015 nog een richtlijn over vastgesteld." De gemeente had dit kunnen en moeten weten, stellen de onderzoekers.
Weggestreept
Het gaat met name om transparantie, zo benadrukken de onderzoekers. Bij aanvang van hun studie ontdekten ze slechts vier documenten met betrekking tot PM, "en dan nog wel héél goed weggestopt." Daarom dienden ze een WOB-verzoek in (Wet Openbaarheid Bestuur) om alle documenten boven tafel te krijgen. Dat blijken er 1365 te zijn. Op drie pagina's na konden ze uiteindelijk alles inzien. Talloze passages waren echter met zwarte stift onleesbaar gemaakt en nagenoeg alle namen waren daarbij onleesbaar gemaakt. Zelfs naamsvermeldingen in knipselkranten en openbare publicaties zijn doorgestreept. "Wat een uren aan tijdsverspilling", zo verzuchtte Metze. "Wat moet dat wel niet gekost hebben aan gemeenschapsgeld. Ik hoop voor u niet teveel."
Kritische vragen
Vanuit de raadsleden kwamen kritische vragen. Bijvoorbeeld over de suggestieve toonzetting van het onderzoeksrapport. "Dat stoort mij", sprak GBWP-raadslid Aydin Akkaya tegen Metze en Schramade. "Waarom beperkt u zich niet tot de feiten? Nu lijkt het alsof u zelf óók een partij bent." Inderdaad, moest Metze toegeven: "Suggestief taalgebruik is een gevoelig punt." Sterker nog, het is een bewuwste keuze van het tweetal om prikkelend te schrijven. "Het geeft het verhaal kleur en maakt het leesbaar voor de lezers. We ontkomen er niet aan termen te gebruiken die op meerdere manieren uitgelegd kunnen worden."
Accijnsverhoging
Raadslid Peter van den Ouden (GroenLinks) vindt het jammer dat de onderzoekers de gehele gemeenteraad in het tabakslobbykamp hebben geplaatst. "Okee, dan passen we dat aan: een déél van de raad is meegegaan met de lobby", reageerde Schramade. Dat had te maken met een brief van Philip Morris uit mei 2012, waarin raadsleden van landelijke partijen zijn aangeschreven om in Den Haag tégen de voorgenomen accijnsverhoging te protesteren. Ook VVD'er Gertjan Huismans reageerde fel: "WIj zijn nooit een doorgeefluik geweest!"
Effect
Schramade en Metze sloten hun bezoek af met de constatering dat hun onderzoek het gewenste effect heeft gehad. "Het college van B&W heeft in een reactie laten weten voortaan transparanter om te gaan met de contacten. Transparantie is de kurk waar de democratie op drijft." De onderzoekswerkzaamheden naar de tabakslobby zijn nagenoeg afgerond, aldus Metze, en hij gaat zich nu richten op andere bedrijfstakken. "Want de tabaksindustrie is niet de enige sector die het onderzoeken waard is."